
Kommagene bölgesi Toros dağlarının ve Fırat nehrinin arasındaki arazide yayılım göstermektedir. Bu bölge bugünün güneydoğu Türkiye’sinde yer almakta, antik dönemde ise siyasi ve kültürel açıdan kuzey Suriye’ye aitti. Bölgenin sınırları tam olarak bilinmemekte ve siyasi gelişmeler ile değişiklik göstermekteydi. Kommagene’nin merkezi bölgesi, Syro – Hitit krallığında Kummuh olarak adlandırılmış olan, büyük ölçüde bugünün Türkiye’sindeki Adıyaman bölgesi ile özdeştir. Burada başkent Samosata da yer almaktaydı. Hellenistik dönemin krallığı, Kommagene egemenliğinin en yüksek döneminde güneyindeki Dolikhe ve Zeugma’yı da içine almaktaydı. Roma döneminde daha büyük bir devlet arazisi Kommagene’nin Eparchia’sını Suriye eyaletinin bir parçası haline gelmiştir.

Küçük Asya Araştırma Merkezi tarafından düzenlenen ulusal ve uluslar arası ortaklar ile araştırma projeleri farklı bakış açılarından Kommagene’nin arkeolojisi ve tarihi ele alınacaktır.
Araştırma geçmişi
Kommagene`ye olan ilgi 1881 yılında mühendis Karl Sester`in Kommagene kralı I. Antiochos`un Nemrut Dağı`nda mezar anıtını yeniden keşfetmesi ile yükselmiştir. 1882 ve 1883 yıllarında Carl Humann ve Otto Puchstein burayı incelemiştir. Gezileri sırasında Kommagene`de başka yerler de araştırmışlardır. 1890 tarihinde yayınlanan “Reisen in Kleinasien und Nordsyrien” (Küçük Asya ve Kuzey Suriye`de Geziler) adlı yayınları Kommagene araştırmaları için bir mil taşıdır. Abidevi anıtlar ve krala ait yazıtlar dünyada büyük bir üne sahip olmuşlar ve bugün dahil bölgenin resmine şekil vermektedir.

Kommagene araştırmalarının devamı için özellikle Friedrich Karl Dörner önemli bir isim olmuştur. 1938 yılında Friedrich Naumann ile beraber bölgede gezmiş ve araştırmalara devam etmiştir. 1953 yılında Kommagene`nin başkenti olan Nymphaios`taki Arsameia`yı keşfedebilmiş ve sonraki yıllarda Kommagene araştırma çalışmalarının bir ağırlık noktasını oluşturmuştur. Bu dönemde paralel olarak Theresa Goell Nemrut Dağı çalışmalarının başkanlığını yürütmüştür. Dörner, Goell ve diğer çalışma arkadaşları ile beraber bölgenin birçok başka yerlerinin ve anıtlarının keşfini gerçekleştirmişlerdir.

70`lilerden beri ise Kommagene`de arkeoloji çalışmaları devamlı Fırat Vadisi`nde yoğunlaşan baraj projelerine hüküm sürmüştür. Sonraki Atatürk Barajının yapıldığı alanda değişik ve birçok Yüzey Araştırması ile arkeolojik kazılar gerçekleştirilmiş ve bu baraj 1990 yılından beri Kommagene`nin çekirdek alanını, bunun altında başkent olan Samosata da yer almakta olup,
sular altına gömülmüştür. Birecik Barajının 90`lı yılların sonlarında yapımının başlaması Kommagene`nin güneyinde araştırmalarının başlamasına neden olmuştur.
Literatür
Genel
- M. Blömer – Engelbert Winter, Commagene. The Land of Gods between the Taurus and the Euphrates. An Archaeological Guide (Istanbul 2011)
- M. Facella, La dinastia degli Orontidi nella Commagena ellenistico-romana, Studi ellenistici 17 (Pisa 2006)
- M. Facella, The economy and coinage of Commagene (First century BC-First century AD) in Patterns in the Economy of Roman Asia Minor, Classical Press of Wales (2005) 225–250
- M. Facella, Φιλoρωμαιoς και φιλελλην. Roman perception of Commagenian royalty, in: O. Hekster – R. Fowler, Imaginary Kings. Royal images in the ancient Near East, Greece and Rome, OrOcc 11, 2005, 87–10
- M. Facella, Basileus Arsames. Sulla storia dinastica di Commagene, in: Studi Ellenistici 12 (Pisa 1999) 127–158
- M. Facella, Recenti Studi sulla Commagene, in: Studi Ellenistici 15 (Pisa 2004) 373–38
- W. Messerschmidt, Grabstele eines Herrschers von Kummuh – zu den späthethitischen Wurzeln des kommagenischen Königs- und Ahnenkultes, in: E. Winter (Hrsg.), Von Kummuh nach Telouch. Archäologische und historische Untersuchungen in Kommagene, Dolichener und Kommagenische Forschungen IV, AMS 64 (Bonn 2011)283-308
- W. Messerschmidt, Die politische Stellung Kommagenes in achaemenidischer Zeit, in: E. Winter (Hrsg.), Kult und Herrschaft am Euphrat. Dolichener und kommagenische Forschung 6, AMS 73 (Bonn 2014) 323–341
- A. Schütte-Maischatz, Götter und Kulte Kommagenes. Religionsgeographische Aspekte einer antiken Landschaft, in: E. Schwertheim – E. Winter (Hrsg.), Religion und Region. Götter und Kulte aus dem östlichen Mittelmeerraum, AMS 45 (Bonn 2003) 103–113
- J. Wagner (Hrsg.), Gottkönige am Euphrat. Neue Ausgrabungen und Forschungen in Kommagene, 2. erweiterte Auflage (Mainz 2012)
- E. Winter, Stadt, Herrschaft und Territorium in der Kommagene. Siedlungs- und Polisstrukturen in hellenistisch-römischer Zeit, in: E. Winter (Hrsg.), PATRIS PANTROPHOS KOMMAGHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008) 37–52
- E. Winter (Hrsg.), PATRIS PANTROPHOS KOMMAGHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008)
- E. Winter, Die Forschungsstelle Asia Minor in Kommagene und Doliche (1938-2014), in: Ü. Yalcin – H.-D. Bienert (Hrsg.), Anatolien. Brücke der Kulturen. Aktuelle Forschungen und perspektiven in den deutsch-türkischen Altertumswissenschaften (Bochum 2015) 247-261
Fırat üzerindeki Arsameia
- F. K. Dörner, Gerger und die große Inschrift von Gerger, in: F. K. Dörner – R. Naumann, Foschungen in Kommagene, IstForsch 10 (Berlin 1939), 17–29
- K. Humann – O. Puchstein, Reisen in Kleinasien und Nordsyrien: ausgeführt im Auftrage der Kgl. preussischen Akademie der Wissenschaften. Beschrieben von Karl Humann und Otto Puchstein (Berlin 1890)
- H. Waldmann, Die kommagenischen Kultreformen unter König Mithridates I. Kallinikos und seinem Sohne Antiochos I., Etudes préliminaires aux religions orientales dans l’empire romain 34 (Leiden 1973) 123–141
Arsameia Nymphaios’ta
- F. K. Dörner – T. Goell, Arsameia am Nymphaios. Die Ausgrabungen im Hierothesion des Königs Mithridates Kallinikos 1953–1956, IstForsch 23 (Berlin 1963)
- F. K. Dörner, Das Problem der πρoπυλαιαι oδoι zu den Hierothesia in Arsameia am Nymphaios und auf dem Nemrud Dağ, in: M. B. de Boer – T. A. Edridge (Hrsg.), Hommages à Maarten J. Vermaseren. Recueil d’études offert à l’occasion de son soixantième anniversaire le 7 avril 1978, (Leiden 1978), 322–330
- M. Facella, Twin Peaks: On a New Royal Hellenistic Coin from the Auction Market, ZPE 178, 2011, 223–235
- W. Hoepfner, Arsameia am Nymphaios, 2. Das Hierothesion des Königs Mithradates I. Kallinikos von Kommagene nach den Ausgrabungen von 1963 bis 1967, IstForsch 33 (Tübingen1983)
- W. Hoepfner, Arsameia am Nymphaeum und der Allgötterkult Antiochos´I. Schriften, Bilder und Säulen als Zeugnisse späthellenistischer Kultur, in: J. Wagner (Hrsg.), Gottkönige am Euphrat. Neue Ausgrabungen und Forschungen in Kommagene (Mainz 2000) 56–73
- H. Waldmann, Die kommagenischen Kultreformen unter König Mithridates I. Kallinikos und seinem Sohne Antiochos I., Etudes préliminaires aux religions orientales dans l’empire romain 34 (Leiden 1973), 82–97
Direk Kale
- W. Hoepfner, Direk Kale. Ein unbekanntes Heiligtum in Kommagene, IstMitt 16, 1966, 157–177
Karakus
- R. Beck, The astronomical design of Karakush, a royal burial site in ancient Commagene: a hypothesis, Culture and Cosmos 3, 1999, 10 – 34
- F. K. Dörner, Ein Drehbohrgerät löst das Problem der sepulkralen Anlage auf dem Karakus, Kommagene. Geschichte und Kultur einer antiken Landschaft, Sonderheft AW, 1975, 60–63
- K. Humann – O. Puchstein, Reisen in Kleinasien und Nordsyrien: ausgeführt im Auftrage der Kgl. preussischen Akademie der Wissenschaften. Beschrieben von Karl Humann und Otto Puchstein (Berlin 1890)
- H. Waldmann, Die kommagenischen Kultreformen unter König Mithridates I. Kallinikos und seinem Sohne Antiochos I., Etudes préliminaires aux religions orientales dans l’empire romain 34 (Leiden 1973) 56–57
- J. Wagner, Dynastie und Herrscherkult in Kommagene. Forschungsgeschichte und neuere Funde, IstMitt 33, 1983, 177–224
Nemrud Dağ
- F. K. Dörner, Das Problem der πρoπυλαιαι oδoι zu den Hierothesia in Arsameia am Nymphaios und auf dem Nemrud Dağ, in: M. B. de Boer – T. A. Edridge (Hrsg.), Hommages à Maarten J. Vermaseren. Recueil d’études offert à l’occasion de son soixantième anniversaire le 7 avril 1978, (Leiden 1978), 322–330
- K. Humann – O. Puchstein, Reisen in Kleinasien und Nordsyrien: ausgeführt im Auftrage der Kgl. preussischen Akademie der Wissenschaften. Beschrieben von Karl Humann und Otto Puchstein (Berlin 1890)
- W. Messerschmidt, Die Ahnengalerie des Antiochos I. von Kommagene. Ein Zeugnis für die Geschichte des östlichen Hellenismus, in: J. Wagner (Hrsg.), Gottkönige am Euphrat. Neue Ausgrabungen und Forschungen in Kommagene (Mainz 2000) 37–43
- E. M. Moormann – M. J. Versluys, The Nemrud Dağ Project: First Interim Report, BABesch 77, 2002, 73–111
- E. M. Moormann – M. J. Versluys, The Nemrud Dağ Project: Second Interim Report, BABesch 78, 2003, 141–166
- E. M. Moormann – M. J. Versluys, The Nemrud Dağ Project: Third interim Report, BABesch 80, 2005, 125–143
Perrhe
- M. Blömer – M. Facella, Ein Weihrelief für Iupiter Dolichenus aus der Nekropole von Perrhe, in: E. Winter (Hrsg.), PATRIS PANTROPHOS KOMMAGHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008) 189–200
- M. Blömer – A. Lätzer, Ein Grabrelief aus der Nekropole von Perrhe, in: E. Winter (Hrsg.), PATRIS PANTROPHOS KOMMAGHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008) 227–23
- M. Blömer – C. Crowther, Eagles on Stags. An Underground Sanctuaryin Perrhe, Commagene, in: E. Winter (Hrsg.), Kult und Herrschaft am Euphrat. Dolichener und Kommagenische Forschungen 6, AMS 72 (Bonn 2014) 343–371
- F. Eraslan – E. Winter, Perrhe (Pirun) – Geographische Lage, Topographie und (Forschungs-) Geschichte, in: E. Winter (Hrsg.), PATRIS PANTROPHOS KOMMAGHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008) 179–187
- M. Facella, The sarcophagus of Grylos, in: E. Winter (Hrsg.), PATRIS PANTROPHOS KOMMAGHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008) 201–205
- M. Facella, Hellenistic, Roman and Byzantine coins from the necropolis of Perrhe, in: E. Winter (Hrsg.), PATRIS PANTROPHOS KOMMAGHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008) 207–226
- Ch. Crowther – M. Facella, Inscriptions from the Necropolis of Perrhe, in: E. Winter (Hrsg.), Von Kummuh nach Telouch. Archäologische und historische Untersuchungen in Kommagene, Dolichener und Kommagenische Forschungen IV, AMS 64 (Bonn 2011) 367-394
Samosata
- F. K. Dörner – R. Naumann, Foschungen in Kommagene, IstForsch 10 (Berlin 1939)
- K. Humann – O. Puchstein, Reisen in Kleinasien und Nordsyrien: ausgeführt im Auftrage der Kgl. preussischen Akademie der Wissenschaften. Beschrieben von Karl Humann und Otto Puchstein (Berlin 1890)
- G. Iacopi, Dalla Paflagonia alla Commagene: relazione sulla prima campagna esplorativa 13. September 1935 – 14. November 1935 (Rom 1936)
- M. Özdoğan, Lower Euphrates Basin: 1977 Survey, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Aşağı Fırat Projesi yayınları 1, 2 (Istanbul 1977)
- Ü. Serdaroğlu, 1975 surveys in the lower Euphrates basin, Lower Euphrates Project Publications Series I, 1 (Ankara1977)
- A. A. Tirpan, Roman masonry techniques at the capital of the Commagenian kingdom, in: D. H. French – C. S. Lightfoot (Hrsg.), The Eastern frontier of the Roman Empire. Proceedings of a colloquium held at Ankara in September 1988 (1989) 519–526
- L. Zoroĝlu, Samosata. Ausgrabungen in der Kommagenischen Hauptstadt, in: J. Wagner (Hrsg.), Gottkönige am Euphrat. Neue Ausgrabungen und Forschungen in Kommagene (Mainz 2000) 74–83
- Ch. Crowther – M. Facella, A New Commagenian Nomos Text from Samosata, in: E. Winter (Hrsg.), Von Kummuh nach Telouch. Archäologische und historische Untersuchungen in Kommagene, Dolichener und Kommagenische Forschungen IV, AMS 64 (Bonn 2011) 355–366
Diğer anıtlar ve incelemeler
- M. Blömer, Der Tumulus von Sesönk – Ein Monument des kommagenischen Ahnenkultes?, in: E. Winter (Hrsg.), Vom Euphrat bis zum Bosporus. Kleinasien in der Antike. Festschrift für Elmar Schwertheim zum 65. Geburtstag, AMS 65,1 (Bonn 2008) 103–110
- M. Blömer, Der Tumulus von Halilbaşlı, Yavuzeli, in: E. Winter (Hrsg.), ΠATPIΣ ΠANTPOΦOS KOMMAΓHNH. Neue Funde und Forschungen zwischen Taurus und Euphrat, AMS 60 (Bonn 2008) 287–296
- M. Blömer, Das Felsrelief von Haydaran (Taşgedik), in: E. Winter (Hrsg.), Von Kummuh nach Telouch. Archäologische und historische Untersuchungen in Kommagene, Dolichener und Kommagenische Forschungen IV, AMS 64 (Bonn 2011)395–408