2023’teki araştırmaların amacı, antik kent alanının güneydoğusundaki Roma kent merkezine ilişkin araştırmaları sürdürmekti. Bu çalışma Münster Üniversitesi, Gerda Henkel Vakfı, Pisa Üniversitesi ve Historisch-Archäologische Freundeskreis Münster e. V.’nin desteği sayesinde mümkün olmuştur.
Roma Dönemi Tapınak Alanındaki Çalışmalar
2021 yılında, Dolikhe’nin merkezindeki bir Roma termal hamam kompleksinin batısında Roma imparatorluk dönemine ait anıtsal bir tapınağın bölümleri keşfedilmiş ve 2022 yılında keşif çalışmalarına devam edilmiştir (Şek. 1). Bu, Dolikhe’nin merkezinde bugüne kadar yapılan en şaşırtıcı keşiftir. Tapınak sadaece büyüklüğü ile değil, aynı zamanda sıra dışı mimarisi, özellikle de cella’nın batısındaki büyük apsisi ile karakterize edilmektedir. Ne yazık ki, tapınak yıkıldıktan sonra neredeyse tamamen sökülmüştür, bu nedenle çoğu alanda sadece temel açmaları tanınabilmektedir. Yine de kazılar, Güneydoğu Anadolu’daki Roma mimarisinin gelişimi hakkında bilgi sahibi olmak için bu önemli yapının büyük ölçüde yeniden inşa edilmesini mümkün kılacaktır.
2023 yazında, tapınağın kapsamını ve mobilyalarını daha iyi anlamak amacıyla tapınak alanında beş kazı bölümü yapılmıştır (Şek. 2). Bu yıl tapınağın güney koridorunda yapılan kazılar, kalın moloz tabakalarının altında, batı ucu geçen yıl ortaya çıkarılmış olan koridorun mozaik zemininin 6 metrelik bir uzunluk boyunca hala iyi korunduğunu ortaya çıkarmıştır (Şek. 3). Buna karşılık, güney cella duvarına ait hiçbir kalıntı bulunamamıştır; sadece kayaya oyulmuş 1,5 m genişliğindeki bir temel açması duvarın seyrini göstermektedir. Aynı durum, yan koridoru neften ayıran iç sütun konumu için de geçerlidir. Burada da sadece boş bir temel çukuru kalmıştır ve bu çukurun dibinde kayıp kesme taşların izleri görülebilmektedir. Yine de temel açması, bir iç sütun dizisi olduğunu şüpheye yer bırakmayacak şekilde kanıtlamaktadır.
Tapınağın güneydoğu köşesini araştırmak için başka kesimler de yapılmıştır. Moloz katmanlarının altında, tapınağın güneybatı köşesinin üzerinde durduğu bir terasın temellerine ait olan, kesme taşlarla kaplı daha geniş bir alan ortaya çıkarılmıştır (Şek. 4). Böyle bir terasın inşası gerekliydi çünkü bu alandaki arazi güneye doğru eğimliydi ve bu nedenle yapay bir platform oluşturulması gerekiyordu. Terasın temellerinden, cella duvarının temelinin doğu ucu veya cella duvarının uzantısındaki ante, kuzeybatı köşesinde açıkça tanınabilir. Daha büyük ve düzgün bloklardan yapılmıştır. Ante ile birlikte cella duvarının toplam uzunluğu 55 metredir. Doğuda, kuzeyden güneye doğru uzanan ve kireçtaşı bloklardan oluşan bir temel için taban görevi gördüğü anlaşılan, el büyüklüğünde taşlar ve harçtan oluşan bir yatak bulunmaktadır. Bu, tapınağın ön tarafındaki sütunları desteklemiş olmalıdır. Sığ bir drenaj kanalına sahip sert bir kireçtaşı döşemenin kalıntıları, tapınağın kullanımda olduğu dönemden kalma antik zemin seviyesini göstermektedir.
Bir önceki yıl kısmen ortaya çıkarılan tapınağın kuzeybatı köşesi de araştırılmıştır (Res. 5). Ortadaki buluntu, tapınaktan daha eski olan ve birbirine kenetlenmiş ayna kesme taşlarından inşa edilmiş dikdörtgen bir odadır. Özellikle açıkça tanımlanmış bir zemin korunmadığı için işlevi belirsizliğini korumaktadır. Tapınağın inşası sırasında odanın güneydoğu köşesi ve güney duvarı yıkılmış, diğer duvarların tabanları ise kısmen sağlam kalmıştır. Zemin seviyesini yükseltmek için iç kısım doldurulmuştur. Bu süreçte, geç Helenistik dönemden MS 2. yüzyıla kadar olan döneme ait büyük miktarda çanak çömlek ve çok sayıda kemik getirilmiştir.
Bu odanın doğusunda ve cella duvarının kuzeyinde kaya kuzeyden güneye doğru dikey olarak kesilmiştir. Ortaya çıkan basamak muhtemelen tapınağın kuzey dış sütun pozisyonu için temel açmasının başlangıcını işaret etmektedir.
Bir diğer amaç da tapınağın güney iç sütun pozisyonunun temellerini bulmaktı. Ayrıca bu alanda görülebilen iki sarnıç açıklığı da tamamen ortaya çıkarılacaktı. Kazılar herhangi bir yapı özelliğini ortaya çıkarmamış olsa da, ana kayada yapılan kazılar alanın antik dönemdeki yerleşimine dair işaretler sunmuş ve güney iç sütun konumunun seyrini ortaya çıkarmıştır. Bunu desteklemek amacıyla, kesimin güneybatısındaki kaya yüzeyi dikkatlice düzeltilmiştir. Ancak doğuya doğru kaya o kadar gözenekli ve yumuşaktır ki ağır yükleri taşımaya uygun değildir. Bu nedenle burada bir temel inşa etmek gerekmiş ve bunun için kayanın içine 2 metre derinliğinde bir hendek kazılmıştır. Bu temel çukurunu dolduran kesme taşlar tamamen soyulmuştur. Temel açmasının kuzeyinde, kaya yüzeyi sadece kabaca düzleştirilmiştir. Burada, çatısı çökmüş olan bir sarnıç 1,5 metre derinliğe kadar kazılabilmiştir. Daha kuzeyde, ağzı taş ocağı taşlarından oluşan bir halka ile çevrili başka bir sarnıç bulunmaktadır. Tüm sarnıçlar tamamen doldurulmuştur. Sikke buluntuları, sarnıçların şehrin tamamen terk edildiği Memluk döneminde inşa edildiğini düşündürmektedir.
Dolikhe Kent Arşivindeki Çalışmalar
Dolikhe antik kentinin merkezinde 2017 ve 2019 yıllarında yapılan kazılarda, yaklaşık 4.000 mühür baskısının bulunmasıyla Dolikhe kent arşivinin bir parçası olduğu tespit edilen kalın kesme taşlardan yapılmış bir odanın temelleri kazıldı. Ancak odanın boyutları ve daha büyük bir yapı kompleksinin parçası olup olmadığı belirsizliğini koruyordu. Bu soruları açıklığa kavuşturmak için 2023 yılında kazı çalışmaları devam ettirilmiştir. Amaç odanın tamamını ortaya çıkarmak ve kentsel bağlamını keşfetmekti. Ayrıca, arşiv binası ile batıdaki bitişik termal hamam arasındaki alanın nasıl tasarlandığını araştırmak da amaçlandı. Bu amaçla, her biri 2017 ve 2019’da kazılan alanlara doğrudan bitişik olan toplam dört bölüm oluşturuldu (Şekil 6-8). Toplamda 103 metrekarelik bir alan incelenmiştir.
Kazılar, halihazırda bilinen arşiv odasının, ara duvarlarıyla en az üç oda birimine bölünmüş, kuzey-güney doğrultulu uzun dikdörtgen bir arşiv kanadının parçası olduğunu ortaya çıkarmıştır (Şekil 7-8). Kanat içten 7 metre genişliğindedir ve güneye doğru 11,4 metrelik bir uzunluk boyunca izlenebilir. Dil duvarlarının her biri 2 m uzunluğundadır, dolayısıyla odalar arasında 3 m genişliğinde geçitler oluştururlar. Açıkta kalan duvarların tamamı temel kalıntılarıdır. Zeminden ya da yükselen duvarlardan geriye hiçbir şey kalmamıştır. Bununla birlikte, odaların arka dolgusundan 2.000 mühür izi daha çıkarılmıştır (Şek. 9-10). Bu işlem, kazılan malzemenin tamamının zaman alıcı ıslak eleme işleminden geçirilmesini gerektirmiştir, zira çok küçük olan mühür baskıları (0,5-2 cm), genellikle parçalanmış olduğundan, çıplak gözle fark edilememektedir. Mühür izleri, papirüs ve parşömen üzerine yazılmış belgelerin burada saklandığını açıkça göstermektedir. Bu belgeler, etrafına küçük kil topaklarının yerleştirildiği iplerle mühürlenmiş ve mühürleme halkaları belgeleri mühürlemek için içine bastırılmıştır. Bu mühür izleri ancak arşiv şiddetli bir yangınla tahrip olduğunda, belgelerin kendileri ise yandığında günümüze ulaşmıştır.
Baskıların çoğunluğu resmi mühürler, yani şehir yetkililerinin veya kurumlarının mühürleridir (Şekil 10). Bunlar özel boyutları ile karakterize edilir ve ayrıca Dolikhe ile yakından ilişkili imgeleri, örneğin şehrin ana tanrılarını gösterir. Bununla birlikte, özel mühürlerden temel farkları çok sayıda baskılarının mevcut olmasıdır. Örneğin, şehir tanrıçası Dolikhe’nin Tyche’sinin bulunduğu mührün 30’dan fazla örneği tespit edilmiştir.
Kazılar ayrıca arşiv kanadının daha büyük bir yapı topluluğunun parçası olduğunu göstermiştir. Sadece 1,4 metre genişliğinde bir boşlukla ayrılan arşivin kuzey duvarına paralel olarak kayaya oyulmuş ve hala kısmen kesme taşlarla dolu olan bir hendek korunmuş olup, bu hendek başka bir duvarın temelini oluşturmuştur. Her iki duvarın da aynı yapı kompleksine ait olduğu, arşiv kanadının doğu duvarının odanın sonundan kuzeye doğru devam ettiğini ve ikinci duvara bağlandığını gösteren kayadaki kazılarla kanıtlanmıştır. Bu ikinci duvarın hangi işleve sahip olduğu belirsizliğini korumaktadır. Arşiv kanadının kuzeyinde yer alan bir ya da daha fazla odaya ait olmalıdır. Ancak, daha önceki kazılarda bu alanda herhangi bir mühür izine rastlanmadığı için muhtemelen belgeleri saklamak için kullanılmamışlardır. Yine de, tüm yapı kompleksinin kamusal bir işlevi olduğu varsayılabilir.
Kazılardan elde edilen bir diğer önemli bulgu da arşiv kanadının batıda hamamlara doğrudan bitişik olmasıdır. Güneybatı köşesinde, zemini kare tuğlalarla kaplı bir odanın köşesi kaydedilmiştir. Bu şüphesiz bir hypocaust’a aittir ve bu nedenle hala hamamlara tahsis edilebilir. Tuğla zeminin harç yatağı, bölümün büyük bir kısmını kaplayan ve aynı zamanda arşivin batı dış duvarının temeli olarak kullanılan kesme taş bloklardan oluşan bir platform üzerinde yer almaktadır. Bu da hamam ve arşivin tek seferde inşa edildiğini düşündürmektedir. Alternatif olarak, hamamların inşasının idari bina kompleksinin bazı bölümlerinin yeniden modellenmesini gerektirdiği de düşünülebilir.
Sonuç ve Perspektifler
2023 yılında, Dolikhe’nin Roma İmparatorluğu dönemindeki gelişimine dair önemli yeni bilgiler elde edilmiştir. Tapınaktaki çalışmalar, tapınağın Güneydoğu Anadolu’daki en büyük kutsal yapılardan biri olduğunu doğrulamıştır. Cella’nın toplam genişliği 25,5 metre olup, dış sütun dizisi de dahil olmak üzere yapı yaklaşık 35 metre genişliğindeydi. Tapınağın uzunluğu da artık kesin olarak belirlenebilmiştir; yaklaşık 58 metredir. Yükseklik seviyelerinin araştırılması, girişin bulunduğu batıdaki tapınağın en az 1.70 m yüksekliğinde bir podyum üzerinde durduğunu ve bu podyuma merkezi bir basamakla ulaşılabildiğini ortaya koymuştur, ancak bu henüz arkeolojik olarak kanıtlanmamıştır. Bu bulgu, özellikle Kuzey Suriye’deki şehirlerde henüz hiçbir şehir içi kutsal alanın arkeolojik olarak araştırılmamış olması nedeniyle, Roma dönemindeki kutsal mimari hakkındaki bilgilerimiz açısından büyük önem taşımaktadır. Dolikhe Tapınağı, daha önce Palmyra ve Güney Suriye şehirlerinden bilinenler gibi anıtsal kült yapılarının bu şehirlerde bulunduğunu gösteriyor. Kuzey Suriye şehirlerinin antik çağdaki önemi göz önüne alındığında, bu şaşırtıcı bir bulgu değil, ancak artık ilk kez arkeolojik olarak doğrulanabiliyor. Mimari süslemeler tapınağın Antoninler döneminde, yani MS 2. yüzyılın ortalarında inşa edildiğini gösteriyor. Tapınağın kime adandığını kesin olarak söylemek hala mümkün değil, ancak binanın büyüklüğü ve apsis, bunun imparatorluk kültüne ait bir tapınak olduğunu gösteriyor.
Bu yılki çalışma aynı zamanda Dolikhe arşivinin daha iyi anlaşılmasına da katkıda bulundu. Arşivin geniş geçitlerle birbirine bağlanan birkaç odadan oluştuğu açıktır. Dolikhe arşiv kanadının, kapsamı henüz tahmin edilemeyen daha büyük bir bina kompleksine entegre edildiği de açıktır. Çeşitli belediye kurumlarını barındıran bir bina olduğu varsayılabilir. Bina yapısının kötü korunmasına rağmen Dolikhe arşivinin önemi göz ardı edilemez. Tüm antik kentlerin arşivleri olmasına rağmen çok azının arkeolojik olarak kanıtlanabildiğini söyleyebiliriz. Dolikhe binasının yanı sıra sadece birkaç şehir arşivi biliniyor.
253 yılında Perslerin şehri ele geçirmesiyle hem tapınak hem de arşivler yıkılmıştır. Bundan sonra şehir merkezi terk edilerek taş ocağı olarak kullanıldı. Daha sonraki kullanım evreleri ise yalnızca tapınağın batısında görülebilmektedir. Tapınak ve arşivlerdeki kazıların 2024 yılında da devam etmesi planlanıyor. Apsisin tamamının ortaya çıkarılması için tapınağın güney ve kuzeyindeki kazı alanları birleştirilecektir. Ayrıca girişin tasarımının ve ön sütunların konumunun daha iyi anlaşılabilmesi için tapınağın batı ucu daha ayrıntılı olarak incelenecektir.
